Czy istnieje czwarty wymiar? Jak bardzo jest on niedostępny? Czy atak atomowy na Moskwę może dać zaczątek niepodległej Polsce? Czy w swoistym pojedynku zwycięży moralność czy własne idee?
Książka podzielona została na dwa niezwiązane ze sobą opowiadania. Akcja pierwszego Zanim noc została osadzona w okupowanej przez Niemców w trakcie II wojny światowej Polsce, w bliżej nieokreślonym mieście. Główny bohater, Jan Herman Trudny to typowy przedsiębiorca, który – dla osiągnięcia korzyści – pomaga zarówno polskiej partyzantce, jak i zawiązuje nieformalną spółkę z niemieckim oficerem. Od tegoż właśnie Standartenführera Waffen-SS otrzymuje w prezencie dom, mieszczący się przy wysiedlonej z Żydów ulicy. Budynek już od początku zaczyna wzbudzać podejrzenia i Trudny zaczyna powoli odkrywać zaskakującą prawdę…
Xavras Wyżryn to już alternatywna historia Polski po przegranej wojnie z bolszewikami w 1920 roku. Amerykański reporter, Ian Smith zostaje wysłany przez serwis WCN na tereny Europejskiej Strefy Wojennej, by przekazywać informacje z toczącej się w Rosji wojny domowej między Armią Czerwoną a Armią Wolnej Polski. Ma zająć miejsce swojego poprzednika w oddziale samozwańczego pułkownika Xavrasa Wyżryna, który jest postrzegany jako bohater w konflikcie z Rosją. Smith szybko orientuje się, że może pokazywać tylko to, na co pozwoli mu Wyżryn, a z kolei takie materiały zwiększają popularność pułkownika, który szykuje się do wysadzenia w powietrze Moskwy za pomocą bomby atomowej. Ulega manipulacjom Wyżryna, by wreszcie odkryć szokującą prawdę o pułkowniku. Smith nie akceptuje jego poglądów, komentując jego posunięcia, co przechodzi za każdym razem w zażartą dyskusję o moralności.
Dukaj jest jednym z czołowych autorów współczesnej polskiej fantastyki, a Xavras Wyżryn z całą pewnością nie jest tytułem, który byłby ujmą na honorze pisarza. Zanim noc to opowiadanie o zatraconym w uczuciach cyniku, który zasadniczo nie darzy swojej żony żadnym specjalnym uczuciem, a stając przed trudnym wyborem ma wątpliwości, czy aby nie poświęcić życia swoich dzieci. Czyta się szybko i przyjemnie; autor wprowadza każde wydarzenie w równym tempie, daje możliwość własnej oceny zachowania bohatera, ukazuje w wielu miejscach, jak bardzo można zatracić się w człowieczeństwie; przykład: Trudnemu specjalnie nie zależy na dwójce swoich kilkuletnich dzieci, podczas gdy nie przeżyłby straty swojego najstarszego, siedemnastoletniego syna.
Xavras Wyżryn jest właściwie sporem między dziennikarzem a pułkownikiem powstańczej armii o słuszność działań tego ostatniego. Z jednej strony mamy pacyfistę, który podważa ideę odzyskania niepodległości przez kult jednostki i śmierć setek albo nawet tysięcy cywili, z drugiej jednak poczucie patriotyzmu i osiągnięcie celu wszelkimi możliwymi sposobami poprzez łańcuch przyczynowo-skutkowy. Dukaj posłużył się z reguły zniekształconymi cytatami z twórczości Zbigniewa Herberta oraz Jądra ciemności i Apokalipsy św. Jana, co pasuje do klimatu powieści, a wtrącenie ich bezpośrednio w tekst dodaje pewnego „uroku”. Również stanowisko USA wobec wojny jest oparte na autentycznych wypowiedziach reprezentanta Departamentu Stanu na konferencji prasowej dotyczącej Czeczenii z 1996 roku.
W Xavrasie… nie ma już tak równomiernego podsycania akcji, co bynajmniej nie powoduje, że możemy się nudzić przy lekturze. Wypowiedzi bohaterów są naturalne i odzwierciedlają ich osobowości. Nazwiska postaci bywają niekiedy zabawne, jak np. „Babodupcew”.
Podsumowując, książka Dukaja świetnie nadaje się na wypełnienie kilku zimowych wieczorów, a ja z pewnością będę do niej jeszcze wracał. Autor stworzył świetną powieść z gatunku „historii alternatywnych” z domieszką przystępnego wykładu filozoficznego. Zachęcam do lektury!
Grzegorz Zawadzki
